Pagtuturo ng Maugnaying Pilipino

Pagtuturo ng Maugnaying Pilipino: Kasaysayan at Simulain

                Ang pagtuturo ng Maugnaying Pilipino ay makatutulong sa paglinang ng wikang Pambansa.

Marami ang nagsikap at nagsisikap na mapayaman at mapaunlad ang wikang pambansa. Layunin ng mga pagsisikap na ito na magamit ang Wikang Filipino bilang wikang panturo o midyum ng pagtuturo. Naniniwala ang mga makabayang dalubwika o linggwista na ang paggamit ng pambansang wika sa pagtuturo ng kaalamang aghamin at teknikal ang susi sa pagkakaisa at pag-unlad ng bansa.

            Maituturing na maunlad na nga ang isang wika kung ito ay nagagamit sa larangan ng agham at teknolohiya; at nakakaagapay sa pag-unlad ng kabihasnan. Isa sa tinuturing na maunlad na wika sa kasalukuyan ay ang Ingles. Ang wikang ito ay ginagamit sa komunikasyong pandaigdig, kalakalan at sa iba't ibang larangan ng agham. Isa rin sa maituturing na maunlad na wika ay ang Niponggo. Bagaman hindi ito ginagamit sa pandaigdig na komunikasyon, ay ginagamit naman ito sa bansang Hapon sa kalakalan, industriya, pamahalan at sa iba't ibang larangan ng agham.

            Kapansin-pansin na ang mga bansang may maunlad na wika ay mayroong ding maunlad na kabuhayan at sulong o advance na teknolohiya. Ang katotohanang ito marahil ang nag-uudyok sa mga akademiko ng Pamantasang Dela Salle, Unibersidad ng Pilipinas at iba pang-instutusyon na maisulong ang paggamit ng Filipino bilang midyum ng edukasyon.

            Isa sa mga nagsikap na maisulong ang paggamit ng Filipino bilang midyum ng edukasyon lalu na sa agham at teknolohiya ay si Agsikap Gonsalo Del Rosario. Ang kanyang "Maugnaying Pilipino" ay nakatawag pansin sa maraming sektor ng lipunan, akademiko at di-akademiko. Bilang guro at mag-aaral  na nagpapakadalubhasa sa pagsasalin, ang malawak na kaalaman sa Maugnayin Pilipino ay mahalaga sapagkat maaring magamit ang mga kaalamang ito sa bilang mabisang kasangkapan sa pagsasalin.

          "Kailangan ng Pilipino ang intelektwalisasyon.  At  ito  ay matatamo  lamang  sa  pamamagitan  ng  paggamit  sa  mga  paksang  teknikal. Hindi masasabing intelektwalisado  na ang Pilipino hangga't  ito'y  hindi  nagagamit  sa  disiplinang tulad ng batas, inhinyerya, medisina, at  iba  pang mataas   na  karunungan.  Kaya't   kailangang  pagtuunang-pansin  natin  ang pagsasalin  hindi  lamang  ang mga  paksang  di-teknikal  kundi gayun din sa mga  paksang teknikal (Santiago 1976)."

            Tulad ng binanggit ng talata, matatamo ang intelektwalisasyon ng Pilipino kung pagtutuunan ng pansin ang paggamit nito sa larangan ng agham. Ang "Maugnaying Filipino" ay naghaharap ng isang sistema na maaring gamiting batayan sa pagsasalin ng mga katawagang agham at teknikal.

         

Kasaysayan ng Maugnaying Pilipino

            "Ang Maugnaying Filipino ay isinilang noong kalagitnaan ng dekada 60 sa ilalim ng pagtangkilik ng UNESCO at NSDB; ito ay umunlad noong dekada 70 sa Gregorio Araneta University Foundation (Del Rosario 1980)."  Sa pangunguna ni dating Senador Geronima Pecson na siyang Tagapangulo noon ng UNESCO National Commission of the Philippines ay naitatag ang Linangan (Akademya) ng Wikang Pilipino. Ang Linangan ay binubuo ng labing isang kasapi na tinuturing na mga awtoridad sa Liggwistikang Pilipino at panitikan noong mga panahong iyon.  Sila ay mga kasapi sa habang buhay (member for life).  Ang punong akademiko ay si Dr. Jose Villa Panganiban na sa maraming taon ay direktor ng Surian ng Wikang Pambansa. Iba't ibang komite ang tinatag upang mag-aral sa paggamit ng Pilipino sa panitikan, gramar, mas midya, histori, at terminolohiyang Agham.

            Ang lupon sa agham ay pinamunuan ni Dr. Rogelio N. Relova bilang tagapangulo kasama si Eng. Gonsalo del Rosario na siyang tagapangulo ng research sub-committee. Ang Lupon sa Agham ang pinakaaktibong komite ng linangan. Sa pamamagitan ng prisipyong Maugnayin na bunuo ni del Rosario noong 1960-1964, nakatipon ang Lupon sa Agham ng 7,500 basic term sa Agham at teknolohiya.

            Ang maugnaying prinsipyo ay ang pagpapahayag ng mga magkakaugnay na kaisipan sa pamamagitan ng magkakaugnay na salita o terminolohiya sa magkakaugnay na morpolohiya. Halimbawa ang mga salitang heat, hot, temperature, at enthalpy. Ang mga ito ay may malapit na pagkakaugnay na kaisipan, subalit ang mga salita ay parang hindi magkakaugnay, kaya mahirap maunawaan lalu na ng mga batang galing sa hindi Ingles na bansa. Sa maugnayin, ang mga kaisipang ito ay ipinahahayag sa mga salitang magkakaugnay sa morpolohiya tulad ng init, mainit, kainitan, at sang-init. Ayon kay Del Rosario (1980), ang pagkakaroon ng salitang-ugat na init sa lahat ng terminong nabanggit ay nagpapadali sa pag-unawa sa kaisipan.

            Unang sinubukang gamitin ang maugnayin nang matalagang tagapangulo ng National Langguage Commission of the City of Manila si Eng. G. del Rosario (1964-1965) sa ilalim ng pamunuan ni Mayor Antonio Villegas. Ang komisyon ay bumuo ng mga terminolohiyang tulad ng isang patunguhan (one way), Maharnilad (Manila City Hall), Lagusnilad (Maharnilad Mini-freeway) at mga military commands na ngayon ay ginagamit ng militar at pulis lalu na sa parades and reviews.

            Ang pangalawang malawakang paggamit ng Maugnayin ay nang hilingin ng National Media Production Center sa Lupon sa Agham ang pagsasalin ng mga salita at expresyon na ginagamit sa kampanya ng family planning. Sa ilalim ng programang ito, ang lupon ay nakapaghanda ng may tatlong daang terminolohiya na matagumpay na tinanggap ng lipunan, tulad ng punlay (sperm), itlugan (ovary), anurang-itlog (fallopian tube), at marami pang iba.

            Noong Hulyo 1, 1968 lumipat si Eng. Del Rosario mula sa pagiging Executive Vice-President ng isang kilalang engineering firm sa Araneta Universiy Foundation bilang dekano ng Institue of Engineering. Isa sa kasunduan ng kanyang paglipat ay, siya (del Rosario) ay bibigyan ng pagkakataon na subukan ang Maugnaying Pilipino sa akademikong komunidad.

            Naghanda si del Rosarion ng silabus para sa pagtuturo ng maugnayin. Noong Agosto 10, 1968 nagpalabas ang alkalde ng Maynila Antonio Villegas ng kautusan sa Tagapanihala ng Paaralang Lungsod upang atasan ang lahat ng guro na nagtuturo ng baitang I hanggang IV na kumuha ng espesyal na kursong  Aghimuing Pilipino 201 (Technical Pilipino) na hinanda ni Gonsalo del Rosario sa Pamantasan ng Lungsod ng Maynila.

            Noong Hulyo 7, 1969 pinahintulutan ng direktor ng Pribadong Paaralan ang Araneta University Foundation na ituro ang Pilipino 201 bilang elektib sa graduate level sa isang experimental basis epektibo sa taong 1969-70.

            Dahil sa kahilingan ng mga mag-aaral isinama sa kurikulum ng undergraduate sa Araneta University mula noong taong pamparalan 1970-71 ang Pilipino 21-A (Aghimuing Pilipino) at Pilipino 22-A (Aghimuing Panulatan), batay sa pagsang-ayon ng Departamento ng Edukasyon at Kultura.

            Noong Octubre 18, 1977 pinagtibay ng Bureau of Higher Education sa pamamagitan ni Direktor Antonio Dumlao ang kahilingan ng Araneta na mag-offer ng kursong "AB, major in Technical Pilipino."

            Noong Hulyo 21, 1978 ang Ministri ng Edukasyon at Kultura ay nagpalabas ng MEC order no. 22 serye ng 1978 na nagsasaad ng pagiging rekwayrments ang 6 units ng Pilipino sa kolehiyo. Dahil dito, naging mandatory sa libu-libong mag-aaral ng Araneta ang kumuha ng Pilipino 21-A at Pilipino 22-A.

            Dahil sa bumabagsak na kalagayang pang-ekonomya ng Pilipinas noong unang bahagi ng dekada 80, nagkaroon ng hidwaan ang pangasaiwaan at mga kawani ng Araneta na halos humantong sa halos pagsasara ng nasabing institusyon. Nasabayan pa ito ng pagkakapaslang kay Senador Benigno Aquino na lalong nagpabagsak sa ekonomiya. Bunga ng mga ganitong pangyayari, maraming guro ang lumipat sa ibang instutusyon at umalis sa pagtuturo. Kabilang sa mga gurong ito ang mga guro ng Pilipino. Bunga nito, nahinto ang pagtuturo ng Maugnayin sa GAUF.

            Halos kasabay ng pagyao ni Ka Along (tawag ng mga malapit kay Del Rosario) ang waring pagyao ng Aghimuing Pilipino. Akala ng marami ay kasamang nalibing ni Ka Along ang kanyang Maugnaying Pilipino, dahil natigil nang mahigit limang taon ang pagtuturo nito. Subalit noong unang semestre ng 1993 muling nabuhayan ng dugo ang Maugnaying Pilipino nang bumalik sa pagtuturo sa Araneta si Prof. Julieta Velasquez, isa sa mga naunang nagtapos ng AB-major in Technical Pilipino.

            Mula noong taong 1994-1995 sinimulan muling ituro ang Aghimuing Pilipino sa Gregorio Araneta University Foundation.

Mga Batayang Simulain ng Maugnaying Filipino

            Bilang wikang panturo ng agham, ayon kay Relova (1973) ang maugnaying Pilipino ay nakasalalay sa mga sumusunod na simulain,:

            1. Paagapay na gamit ng mga magkakahawig na salita sa iba't ibang wika sa Pilipinas upang magkatulong sa pagkakaisa sa halip na magkawatak-watak. Ang mga salitang ito sa pagpapalawak ng talasalitaang pang-agham.

               Halimbawa:

               tubig (Tagalog)     water

               danum (Ilokano)     liquid

               lupa  (Tagalog)     land

               duta  (Bisaya)      earth

            Sa simulaing ito, kung walang matagpuang tiyak na katumbas sa mga wika ng Pilipinas ang isang katawagang-agham, gagamit ng isang salita na may pinakamalapit na konsepto sa salita/katawagan.

            2. Mapamiling panghihiram upang ang mga salitang-ugat lamang ang makakapasok sa ating wika, o iyong mga  salitang maaring ituring na salitang ugat kapag nakapasok na sa Pilipino. Ang mga salitang hihiramin ay babaybayin ayon sa palabigkasan at palatitikang  Pilipino.

               Halimbawa:

               acid           asid

               acidic         maasid

               acidity        kaasidan

               phosphate      pospeyt

               pyrophosphate  apoypospeyt

            3. Aghaming pananaliksik at paggamit ng palabuuan ng mga salita ayon sa balarila ng Wikang Pambansa, bilang pagtuklas sa mga tagong kahulugan ng mga karaniwang  salita.

               Halimbawa:

               Paglalapi

               kabalaghaan    phenomenon

               balagha        event

               bagha          fact

 Pagtatambal

               kusanloob      voluntary

               gantimbigat    counterweight

               bayadturo      tuition fee

               Buuang ulit ng salitang ugat

               hunahuna       educated guessing

               huna           theory

               guniguni       imagination

               guni           imaginary

            Sa simulaing ito, sinusuri ang mga salita at hinuhugot ang pinakaugat at ginagamit sa mga kaisipan na may kaugnay o malapit na konsepto.

          Halimbawa:

               gunimbilang    imaginary number

            4. Taliwas sa paniwala ng ilan, ang maugnayin ay hindi purista sapagkat may puwang dito ang panghihiram ng  salita. Subalit sa kabila ng panghihiram ang Maugnayin ay hindi naman haluan.

            Halimbawa:

            Ingles: The three states of matter are solid, liquid and gas.

            Purista: Ang tatlong kalagayan ng mga bagay ay buo, tunaw at singaw.

            Haluan: Ang tatlong estado ng matter ay solido, likido at gas.

            Maugnayin: Ang tatlong himtang ng mga butang ay siksin, danumin at buhagin

Pagsusuri:

            Purista

            kalagayan - condition

            buo - whole

            tunaw - dissolved

            singaw - vapor

            Haluan

            estado - maaring ipagkamali sa estado polotikal

            solido, likido, gas - tuwirang hiram

            Maugnayin

            Himtang (Bisaya) - state

            Butang (Bisaya) - matter

            siksin (siksik + sinsin) - solid (paghahalo)

            danumin (Ilokano) - liquid (paagapay na gamit)

            Buhagin (Bisaya) - gaseous

            Sa Maugnaying Filipino ang isang terminolohiyang teknikal ay sinisikap na maihanap ng tiyak na katumbas sa iba't ibang wika at wikain sa Pilipinas.

Ang Maugnaying Palabuuan Ng Mga Salita

            Ayon sa simulaing Maugnayin, may labindalawang lahatang mga paraan ng pagbuo ng mga salita sa Filipino. Lahat halos ng paraang ito ay magagamit na batis sa paghugot ng mga salin ng katawagang agham, buhat sa mga likas na salita o buhat sa mga hiram na salitang nakapasok na sa ating wika. Narito ang mga paraan ng pagbuo ng salita sa Maugnayin ayon kay Relova (1973):

1.   Bahagihang ulit ng Salitang-Ugat

Inuulit ang isang pantig ng salitang-ugat. Ang pantig na inuulit ay maaaring ang una o ang huling pantig ng salita.

     Halimbawa:

               Aliw-iw        Lalaki

               Babai          Bulaklak

               Bubuli         dadangkal

            Ang bahagihang inulit na salita ay nagpapakita ng ugali, hawig, at palawak ng kahulugan ng salita.

            Maaaring gamitin ang palabuuang ito sa pagsasalin ng mga tawag na nagbabadya ng palagian ugali o gawi.

Halimbawa:

               parasite  =    sasandig (s.u. sandig)

               scavenger =    sasaid (s.u. said)

            Mahuhugot ang salitang ugat upang magdala sa buong kahulugan ng inulit na salita, bilang salitang-ugat sa pagsasalin ng iba pang salitang kaugnay ang kahulugan.

            Halimbawa:

               Pistil = Kabaihan, sa halip na Kababaihan (Womanhood)

               Stamen = Kalakihan, sa halip na Kalalakihan (Manhood)

2.   Buuang-ulit ng Salitang-Ugat

            May aapating pantig na salitang binubuo sa pamamgitan ng pag-uulit ng buong salitang-ugat.

            Halimbawa:

               Paruparo                   Hunahuna

               Alaala                       Sabisabi

               Guniguni                  Ukab-ukab

            Ang pag-uulit ng salitang-ugat ay nagpapakita ng tindi, hawig, at dami ng kahulugan ng salitang-ugat.

            Maaaring hugutin ang salitang-ugat upang taglayin ang isang pinakitid ngunit higit na tiyak ng kahulugan.

            Halimbawa:

               Guniguni - Imagination

               Guni - Imaginary

               Gunimbilang - Imaginary number

               Guningguhit - Imaginary line

               Huna-huna = Guess

               Huna - Theory

3.   Paglalapi

            Ang panlapi ay isang morpema na inilalagay sa isang salita upang magbigay ng dagdag o pagbabago ng kahulugan.

            Mga Salitang Inunlapian - ang panlapi ay ikinama o inilagay sa unahan ng salitang-ugat.

            Halimbawa:

               Kapatid        Padala

               Kasama         Santangkas

               Hinuko         santungo

               Mabisa         Tagasulat

               Pabaon         Tagasuri

            Mga Salitang Ginitlapian - ang panlapi ay ikinama o inilagay sa gitna ng salitang-ugat.

            Halimbawa:

               Palakpak                   Wasiwas

               Balagbag                  Lagalag

            Ang mga gitlapi ay maaaring magdala ng kahulugang palaki, patindi, at patiyak.

            Palaki:   Biwas     =    Baliwas

            Patindi:  Saksak    =    Salaksak

            Patiyak:  Tunton    =    Talunton

            Mga Salitang Hinulapian - ang panlapi ay ikinama o inilagay sa hulihan ng salitang-ugat.

            Halimbawa:

               Anuran                     Duct

               Punlayan                  Seminal verscicle

               Itlugan                      Ovary

               Punlaan                    Seedbed

               Sariin                        Sexual

               Ligiranin      Orbital

               Aghamanon              Scientist

               Haynayanon             Biologist

               Sipnayanon               Mathematician

            Mga Salitang may Kabilaang Paglalapi - sabay na ginamitan ng unlapi at hulapi ang iisang salitang-ugat.

            Halimbawa:

                        Kabansaan        Nationality

                        Kaugnayan      Relationship

                        Kabaitan                      Kindness

                        Kaasidan                     Acidity

            Maangkupin                Adaptable

                        Matangiin                    Specific

                        Maugnayin                  Integrated/consistent

                        Maturingin     Defineable

                        Paayusan                     Repair Shop

                        Palimbagan     Printing House

Pampantasan -  Pamantasan     University

Pampantayan -  Pamantayan     Standard

Pantawidan  -  Panawiran      Interchange

                        Sanlibutan     Universe

                        Sampaksaan     Symposium

                        Sampisanan     Federation

                        Santauhan      Personnel

            Mga Salitang May Laguhang Paglalapi - Ang tatlong uri ng panlapi ayon sa gamit ay sabay-sabay na ginamit sa iisang salitang-ugat.

            Halimbawa:

                        Bagha                          Fact

                        Balagha                       Event

                        Kabalaghaan               Phenomenon

                        Sukoy                          Present

                        Salukoy                       Immediate present

            Kasalukuyan               Extended Present

4.   Satambal

            Dalawang salitang-ugat ang pinagdugtong upang bumuo ng ikatlong salita na nagtataglay ng pinaglakip na kahulugan ng dalawang salitang pinagtambal.

            Halimbawa:

                        Balatkahoy     Bark

                        Initsukat      Thermometer

                        Initsupil      Thermostat

                        Lipat-tanim     Transplanting

5.   Paggamit ng Panambal

            Ang panambal ay ang pinaikling anyo ng isang salita na nagtataglay ng buong kahulugan ng salitang pinaghugutan.

            Halimbawa:

               Liit = Lit

               Litsaya        Miniskirt

               Litsilid       module

               Mikmik = Mik   (Micro)

               Miksipat       Microscope

               Mikgayat       Microtone

               Kubli = Kub    (Sub)

               Kubtangkas     Subset

               Kubmalay       Sub-conscious

               Kublupon       Sub-committee

               Dalawa = Dal   (Bi)

               Dalwika        Bilingual

               Tatlo = Tat    (Tri)

               Tatsulok       Triangle

               Tatpuno        Triumvirate

6.   Paghahalo

            Dalawa o higit pang pinaikling anyo ng mga salita ang pinagdurugtong-dugtong upang bumuo ng isa pang salitang nagtataglay ng pinaglakip na kahulugan ng lahat ng mga salitang pinaghugutan ng mga pinaikling anyo.

            Halimbawa:

Banyuhay        metamorphosis

(Bago+Anyo+ÿBuhay)

Punlay Sperm

(Punla+Buhay)

Punlog Zygote

(Punlay+Itlog)

Sihay               Cell

(Silid+Buhay)

7.   Sawangki

            May salitang nabubuo sa pamamagitan ng pagtulad sa tunog at anyo ng iba pang salitang may kahawig na kahulugan. Sa sawangki ay binibigyan ng diin ang isang tanging pagkakaiba ng magkalapit na salita samantalang hindi naman pinaglalayo ang tunog upang madaling unawain ang mga ito.

            Halimbawa:

                        Dalubhasa      Expert

                        Dalubguro      Professor

                        Dalubpuno                  Dean

                        Miksipat                      Microscope

                        Daksipat                      Telescope

                        Kalakal                        Industry

                        Kalalang                      Commerce

8.   Panghihiram

            Kung walang matagpuang katumbas na salita sa lahat ng mga wika at wikain sa Pilipinas ang isang katawagang aghamin, hihiramin ang ang salitang-ugat o ang salita na maituturing na salitang ugat kapag nakapasok na sa Filipino. Kung may kahawig na salita sa Pilipino subalit ang kahulugan ay maluwag, alalaon baga'y hindi gaanong matining, ang kahulugan lamang ng salitang banyaga ang hihiramin at ito ay isasalin sa singkahulugang salitang Filipino.

            Lipathiram - Hinihiram ang kahulugan ng salitang banyaga at inililipat sa isang salitang lokal na halos ay katapat bagamat sa dating gamit ay hindi matining ang kahulugan. Ito ay kaugnay ng simulain sa agapay na gamit ng mga salita sa ibat-ibang wikain sa Pilipinas.

            Halimbawa:

                        Lakas               Strength

                        Kusog              Energy

                        Isig                  Force

                        Isog                 Power

            Salinghiram - sa halip na hiramin ang kahulugan ng isang salitang pinagtambal sa Ingles o Kastila, tuwirang isinasalin sa katapat na salita ng bawat salitang-ugat na ginamit sa pagbuo ng salita. Ito ay isang pagagad na paraan ng pagsasalin. Naiiba ito sa lipathiram sapagka't ang kahulugan ng mga salitang pinagsalinan ay tiyak at matining na bago pa sa pagsasalin.

            Halimbawa:

                        Skycrapper     Kayudlangit

                        Coastguard     Tanodpasigan

                        Counterweight            Gantimbigat

                        Scarecrow                   panakot-uwak

                        Tube nucleus               Tubumbutod

            Tuwirang Hiram - hinihiram ng buo ang salitang banyaga at inaangkop ang bigkas at baybay sa Filipino.

            Halimbawa:

                        Barco               Barko

                        Antenna          Antena

                        Repollo            Repolyo

                        Silla                 Silya

                        Piña                 Pinya

                        Nitrogen          Naytrodyen

            Haluuang Hiram - ang tambalan o malatambalang salitang banyaga ay isinasalin sa pamamagitan ng panghihiram ng salitang-ugat na walang katumbas sa Filipino at pagtatambal dito ng mga panambal na Filipino o mga salitang mayroong  katumbas.

            Halimbawa:

                        Bakal oksad                Iron Oxide

                        Libowat                       Kilowatt

                        Tingga Sulpad             Lead Sulphate

9.   Mga Pambalarilang Pagbabago

            Ang Salita ay nagbabago ng anyo ayon sa gamit.

            Pagbabanghay - pagbabago ng anyo ng pandiwa.

                        Halimbawa:

                        S.U.                             Gawa

                        Pawatas                       Gumawa

                        Pangnagdaan               Gumawa

                        P. Kasalukuyan           Gumagawa

                        Panghinharap              Gagawa

            Saukol - ang pagdurugtong ng pang-ukol sa isang salita ay nagpapahayag ng tiyak na pagkakaukol.

            Halimbawa:

                        Saiyo          yours

                        Saakin         mine

                        sauri          classification

                        sasuri         analysis

            Sabaylo - nagbabago ng tunog ang isang salita upang ipakilala ang kasarian ng tinutukoy. Ito ay epekto ng balarilang Kastila sa Balarilang Pilipino.

            Halimbawa:

                        Bolero             Bolera

                        Kahero            Kahera

                        Usisero            Usisera

10.  Punumpantik

            Bumubuo ng isang salita buhat sa mga namumukod na pantig o titik na ginagamit sa isang parirala o pangungusap at ang salitang ito ay pinagdadala ng buong kahulugan ng parirala o pangungusap na pinaghugutan.

            Halimbawa:

             KAMFIL - Kapisanan ng mga Mag-aaral sa Filipino

             LABAN - Lakas ng Bayan

             GAT - Giting At Tapang

11.  Paglikha

            Pagbuo ng mga salitang walang batayan nguni't nagiging gamit sa pana-panahon. Ito ay walang kabuluhang aghamin sa isang maugnaying wika.

            Halimbawa:

                        Alembong

                        Bakla

                        Pogi

                        Jeprox

                        Datung

                        Atik

                        Pokpok

12.  Salipat Diin - sa paglilipat ng diin, ang isang salita ay nagkakaroon panibago ngunit kaugnay na kahulugan.

   

            Halimbawa:

                        Buhay              Life

                        Buhay              Alive

                        Gugulin           To spend

                        Gugulin           Expenditure

                        Wikain             To say

                        Wikain             Dialect

Laguhan Paraan ng Pagbuo ng Salita

            Dalawa o higit pang mga paraan ng pagbuo ng salita ay ginagamit sa pagbuo ng isang salita.

            Halimbawa:

               Katutubo

               Sisidlan

               Kinalulugdan

               Kakilala

               Kikislapkislap

               Butetenglaot

 Kalagayan ng Pagtuturo ng Maugnaying Filipino

            "Ang Filipino ay kailangang igitna sa maraming aktibidad sa larangan ng pangangasiwang bayan, pagbabatas, katarungan, kabuhayan, pulitika, lipunan, mass media, sa agham at teknolohiya at sa maraming disiplina ng karunungang pantao, sa negosyo at  industria (Pineda 1983)."

            Ang panimulang hakbang sa paglalagay sa gitna ng maraming aktibidad sa lipunan ng Filipino ay nagawa na ng Maugnayin. Nakapaghanda na ito ng talasalitang pang-agham na  magagamit sa pagtuturo sa iba't ibang disiplina.

            Ayon kay Bb. Leah Mangohig, dating propesor sa Araneta "marami ang gumagamit ng Maugnayin sa kanilang pagtuturo subalit ipinagkakaila na ang kanilang ginagamit ay Maugnayin. Hindi mahalaga kung aminin nila o hindi na ginagamit nila ang Maugnayin, ang mahalaga sa lahat ay nag-ugat na ang Maugnayin sa larangang akademiko."

            Maaring hindi pa masasabing malaganap ang Maugnayin, subalit gaya ng nabanggit ni Bb. Mangohig, ito ay nag-ugat na at dahan-dahang yumayabong at lumalaganap. Ang pagtangkilik ng instutusyong politikal at ahensya ng pamahalaan ay magsisilbing pataba upang ang Maugnyin ay yumabong nang tuluyan.

            Sa ngayon, ang pagtuturo ng Maugnayin sa Araneta ay maihahambing sa isang taong nagkasakit, na ngayon ay nagbabalik ang sigla at lakas.

            Mahalaga at makabuluhan ang pagtuturo at paggamit ng Maugnaying Filipino sapagkat malaki ang maitutulong nito sa intelektwalisasyon ng Pilipino. Naniniwala ang pasimuno nito na ang paggamit ng katutubong wika sa pagtuturo ng anumang uri ng kaalaman ay nakapagpapabilis sa proseso ng edukasyon.

Paggamit ng Ingles

Bilang Midyum ng Pagtuturo

 

            Kung wikang dayuhan ang gagamitin sa pagtuturo, may tatlong proseso ang nagaganap sa ating isipan tulad ng makikita sa dayagram. Kadalasan kung walang matagpuang salin ng isang konseptong dayuhan sa ating kubmalay (sub-conscious), napuputol ang pag-unawa o pagkatuto ng mag-aaral.

Paggamit ng Katutubong Wika

Bilang Midyum ng Pagtuturo

            Samantala, kung katutubong wika ang gagamitin sa pagtuturo, may dalawang proseso lamang ang nagaganap sa ating isipan. Hindi na kailangan isalin pa ang isang konsepto sa ating kubmalay para maunawaan ito. Kaya mabilis ang pagkatuto o pag-unawa ng mag-aaral sa isang impormasyon. Ito ang napatunayan na ng maraming pag-aaral ukol sa wika. Maging ang Kalihim ng edukasyon na si Bro. Andrew Gonzalez ay naniniwala sa kabisaan ng paggamit ng katutubong wika sa pagtuturo kaya sa kanyang kautusan na ipinalabas kamakaylan ay ipanag-utos niya ang paggamit ng vernacular at local dialect sa pagtuturo sa iba’t ibang asignatura ng elementarya, maliban siyempre sa English subjects.

Konklusyon

            Ang Maugnaying Pilipino ni Gonsalo del Rosario ay naghaharap ng isang mainam na simulain at pamamaraan na makatutulong sa paglinang ng Pambansang Wika sapagkat ito ay tumutugon sa tadhana ng saligang batas.

            Ayon sa Artikulo XIV seksiyon 6 ng 1987 Konstitusyon:

            "Ang wikang pambansa ng Pilipinas ay Filipino. Samantalang nililinang, ito ay dapat payabungin at  pagyamanin pa salig sa umiiral na wika sa Pilipinas at  sa iba pang mga wika.

            Alinsunod sa mga tadhana ng batas at sang-ayon sa nararapat na maaaring ipasya ng konggreso, dapat magsagawa ng mga hakbangin ang Pamahalaan upang ibunsod at puspusang itaguyod ang paggamit ng Filipino bilang midyum ng opisyal na komunikasyon at bilang wika ng pagtuturo sa sistemang edukasyon."

Sa simulain ng maugnayin, ang umiiral na wika sa Pilipinas at iba pang mga wika ay pinaghahanguan ng mga katawagang agham o teknikal upang ang Filipino ay magamit na midyum ng edukasyon.  Bukod sa pagsunod sa tadhana ng saligang batas, ito ay masasabing kumakatawan sa lahat ng Pilipino sapagkat ang lahat ng wika sa Pilipinas ay may puwang sa sistema ng pagbuo ng mga salita.

            Ayon kay Alfonso Santiago (1973), ang panghihiram ng maugnayin sa iba't ibang wikang katutubo sa Pilipinas ay ikatutuwa ng mga di-Tagalog. Ito ay makababawas sa pagtutol ng mga sumasalungat sa Filipino partikular na ang mga di-Tagalog, sapagkat ang maugnaying ay hindi lamang nakabatay sa Tagalog kundi sa lahat ng wika sa Pilipinas. Ang maugnaying ay malaki ang maitutulong sa lalung pagkakaisa ng mga Pilipino.

            Malaki ang maitutulong ng kaalaman sa Maugnayin sa pagsasalin ng mga katawagang agham. Ayon kay Prof. Reynaldo Aguilar, dating Puno ng Kagawaran ng Filipino ng GAUF "parang lumalakad na diksyonaryo ang taong may malawak na kaalaman at bihasang gumamit ng Maugnayin."

            Malaki rin ang maitutulong ng Maugnayin upang mabawasan ang labis na panghihiram sa wikang dayuhan na kundi mapipigilan ay makapapawi sa isang pagkakakilanlan (identity) ng Pilipino. Ayon kay Miguel Santos (1983), ang labis at walang patumanggang panghihiram ng mga salita sa dayuhan ay maaring humantong sa tuluyang pagkamatay ng wika.

            Ayon kay Santiago (1973) ang Maugnayin ay hindi perpektong sistema mayroon din itong kahinaan, tulad ng mga likhang salita na lubhang mahaba, nakakatawa, hindi matukoy agad ang kahulugan at nakapipilipit ng dila. Ito marahil ang naging dahilang upang ang maugnayin ay umani ng mga pagbatikos sa ibang sektor.

            Ang suportang pinagkaloob ng National Science Development Board ay nakapag-ambag ng malaki sa paglinang ng Maugnayin. "Malaki ang naitulong ng buong-pusong pagtangkilik at suporta ni Alkalde Villegas ng Maynila sa pagsilang at pagtatagumpay ng Maugnayin", ayon kay Prof.  Carmen H.  Litan ng PLM, dating guro rin sa Araneta. Ang mga bagay na ito ay nagpapatunay na mahalaga ang suporta ng ahensiya ng pamahalaan at institusyong pulitikal sa gawaing pangwika para ito ay magtagumpay.

Rekomendasyon

            Dapat isama sa kurikulum lalu na ng mga kursong pagsasalin ang Maugnaying Pilipino sapagkat ito ay isang mainam na alternatibo na makatutulong/magagamit sa pagsasalin ng mga terminolohiyang teknikal.

            Sa punto naman ng morpolohiya ng maugayin, iminumungkahi ang mga sususunod:

            1. Maging praktikal sa pagsasalin ng mga katawagang agham. Kung mayroon nang salita na tinatanggap ng  marami ay huwag nang lumikha pa ng bagong salita. Ayon kay Newmark (1988) dapat gamitin sa pagsasalin ang mga opisyal o mga pangkalahatang katanggap-tanggap na salin ng isang katawagan o termino.

            2. Isama ang sistemang Ganap na hiram sa paraan ng panghihiram kung saan ang salita ay hinihiram ng buo nang walang pagbabago sa anyo. Ang sistemang ito ay umiral naman ngayon at tinatanggap ng marami. Halimbawa ang mga salitang cake, ice cream, computer, door bell, humburger, atbp.

            3. Maging maingat sa pagbuo/paglikha ng mga salita sapagkat may mga salitang nagiging katawa-tawa ang dating sa marami.

            4. Upang maging katanggap-tangagap ang morpolohiya ng Maugnayin, iminumunkahi ng may-akda ang sumusunod na  modipikasyon/reklasipikasyon nito:

            A. Pag-uulit o Reduplikasyon

                        1. Bahagihang-ulit

                        2. Buuang-ulit

            B. Paglalapi (affixation)

                        1. Inunlapian

                        2. Ginitlapian

                        3. Hinulapian

                        4. Kabilaan

                        5. Inunggitlapian

                        6. Ginithulapian

                        7. Laguhan

            C. Pagtatambal (Compounding)

                        1. Ganap

                        2. Di-ganap

                        3. Paggamit ng Panambal

D. Paglilipat Diin

            E. Panghihiram

                        1. Lipat-hiram

                        2. Saling-hiram

                        3. Tuwirang-hiram

                        4. Haluang-hiram

                        5. Ganap na Hiram

            F. Paglikha (Coinage)

                        1. Paghahalo (Blending)

                        2. Punumpantik (Akronym)

                        3. Sawangki

                        4. Iba pang paraan ng paglikha

           

            Sa punto ng pagtuturo, dapat magsanay ng mga guro na may kakayahang magturo ng maugnayin upang maiwasan ang paghinto ng pagtuturo nito tulad ng naganap noong huling bahagi ng dekada 80.

Talasangunian

Aguilar, R. (1983). Pagtuturo ng Pilipino Isang Hamon, GAUF

______et al .(1983). Hawaklat sa Panulatan (Pil 102-A), Gregorio Araneta University Foundation, Malabon

Cubar, Nelly & Cubar Ernesto .(1994). Writing Filipino Grammar: Traditions & Trends, New Day Publishers, Quezon City

Del Rosario, G. (1980). Aghimuing Pilipino: Its Past, Present and Future, Molave, GAUF

_______.(1979). Maugnaying Talasalitaang Pang-agham, Lupon sa Agham, National Bookstore, Maynila

Newmark, Peter N. (1988). A Textbook of Translation. Prentice Hall. New York

O'Grady, W. at Dobrovolsky .(1987). Contemporary Lingistic Analysis: An Introduction, Copp Clark Pitman Ltd. , Toronto

Pineda, Ponciano B.P. (1983) Balangkas ng Planong Konseptwal Para sa Paglinang ng Filipino,  Surian ng Wikang Pambansa

Ramos, Teresita V. (1971). Makabagong Balarila ng Pilipino, Rex Bookstore, Maynila

Relova, Rogelio.(1973). Mga Simulain sa Maugnaying Pilipino, GMS Publishing Corporation

Santiago, Alfonso .(1976). Sining ng Pagsasaling-Wika, Rex Book  Store,  Manila

Santos, Miguel R.(1983) Wikang Filipino at Bahasa Indonesya Isang Paghahambing